In de natuur ben je nooit alleen
Paal en Perk
Landgoedpalen “Landgoed Hooge Veluwe"
Vanaf 2004, na mijn werkzame periode, heb ik samen met mijn broer Bas, buiten de vele natuurfoto’s, veel objecten in het Park de Hoge Veluwe gefotografeerd. Tijdens het sorteren van deze foto’s viel het ons op dat er naast de drie bekende grenspalen veel vierkante hardstenen palen van ca 1 meter hoog en 25 cm breed, in en om het Park staan. Aan de bovenzijde van deze palen bevindt zich, als men goed kijkt, een gele, blauwe, gele en blauwe band. Toendertijd waarschijnlijk goed zichtbaar.
Bovenop deze paal heeft men een gat gemaakt van ca 5 cm waarin een vierkante ijzeren staaf van ca 3 cm is bevestigd (zie foto). Aan deze staaf heeft mogelijk een bord met tekst gezeten. Bij het verwijderen van deze staaf "met bord" zijn veel van deze palen aan de bovenzijde beschadigd.
Na het verwijderen van de borden“Rustgebied" van het Zinkgat kwamen we daar de paal (zie Paal 10) tegen die daar op de hoek achter de afrastering staat. Door velen aangezien voor grenspaal de Nieuwpol. Deze paal heeft ook aan de bovenzijde een gele band. Dit moest naar onze mening wel iets te betekenen hebben.
Nadat ik de palen op een platte grond van de Hoge Veluwe had ingetekend bleek dat de palen zo ongeveer op de grens van het Park staan. De palen staan meestal langs een doorgaand pad die het Park in- danwel uit gaan.
Mogelijk zijn deze palen door de heer A. G. Kröller geplaatst ter afbakening van zijn Landgoed Hooge Veluwe.
Onderzoek naar en conclusie over Landgoedpalen
Na jaren van onderzoek naar de hardstenen palen ben ik tot de conclusie gekomen dat de palen iets te maken hebben met de anschaf van diverse Landgoederen/terreinen en het door financiele omstandigheden niet afrasteren door Kröller van deze terreinen.
De liefde voor de natuur, als die voor het paardrijden en de jacht, deed Kröller besluiten een eigen Landgoed te stichten:
“Landgoed Hooge Veluwe”
Door Kröller werd vanaf 1909 diverse terreinen aangeschaft om zodoende één groot terrein voor de jacht te verkrijgen.
Omdat er telkens nieuwe terreinen werden aangekocht moest de afrastering continu verplaatst worden: een kostbaar en ook arbeidsintensief werk.
Vanaf 1910, bij de aankoop van het Landgoed Hoenderloo, begon men met de afrastering van het “Landgoed de Hooge Veluwe”. Op dat moment was dat nog niet de orginele naam van het Landgoed.
De Veluwe werd toen de Hooge Veluwe genoemd.
Telegraaf 28 juli 1917
Aangekochte terreinen
I. Landgoed Hoenderloo, aangekocht 1910, 1202 ha, voor f 87.000,- van de dochters van Petr Wi;;em Hubert. De bomen werden aangekocht voor F 42.755,-(zie foto’s en nr. III).
Dit Landgoed werd aangekocht op 24 juni 1909 door Jacob Carel Mulder, rentmeester, in opdracht vanKröller. Vrijwel na de koop lietKröller,hij was op dat moment nog geen eigenaar, een kaart en rapport over het landgoed opstellen door de Nederlandse Heidemaatschappij, dat in maart 1910 werd uitgebracht.
Een reden het Landgoed niet op eigen naam te laten zetten, was gelegen in het feit, dat Kröller bezig was een dochtersmaatschappij van de N.V. Wm.H. Müller & Co te Rotterdam op te richten. Deze nieuwe maatschappij de N.V. Exploitatie Maatschappij Wm.H. Müller & Co te’s Gravenhage zou de eigenaar worden van het Landgoed, maar werd eerst bij akte van 28 december 1909 opgericht, dus na aankoop van het Landgoed.
II. Hoog Baarlo, aangekocht 1 augustus 1912, 138 ha, van Johannes Hermanus Gunning.
Het terrein was grotendeels gelegen aan de westzijde van de weg van Hoenderlo naar Deelen. Het oostelijke gedeelte van Hoog Baarlo is in 1919 na de afrastering toegekomen (verkocht) aan de plaats Hoenderlo.
III. De Pampel, aangekocht 2 mei 1913, 644 ha, voor f 215.000,- van de familie Terwindt.
IV. De Bunt, aangekocht 4 november 1913, 21 ha, voor ca f 20,000,- van diverse eigenaren.
V. Buurschap Deelen, aangekocht 1 maart 1916, 2621 ha, van de familie van Pallandt, van Rosendael.
Deze Buurschap bestond uit Deelense Start, Deelerheide, Kemperheide en Terletse heide.
Door verharden, recht maken van de Deelenseweg van Hoenderloo naar Schaarsbergen in juni 1919 bleven de oostwaarts van deze weg gelegen stukken grond de Deelerheide, de Buurschap Deelen en de Terletse heide buiten de afrastering van het Landgoed Hooge Veluw
Langs de Deelerheide liep, in die tijd, aan de oostzijde voor een groot deel al een afrastering.
Restanten palen van de afrastering
Vanaf de Buurschap Deelen naar het zuiden stond waarschijnlijk geen afrastering en zijn daar door Kröller ter afbakening enige palen geplaatst. (Paal 1 t/m 5)
Het noordelijke gedeelte van de Deelerheide, toebehorend aan de Boswachterij Ughelen-Hoenderlo, is in beheer van Staatsbosbeheer. Dit deel van de Deelerheide is vorige eeuw, vanuit een heideveld, een ontgonnen landbouwenclave geworden.
Het zuidelijke gedeelte van de Deelerheide , 150 ha, is in 1967 door N.V. Landbouw-, Bosch- en Bouwexploitatie Maatschappij De Renkumse Heide te Aopeldoorn verkocht aan Natuurmonumenten.
Stichting Beheer Landbouwgronden was mogelijk de verkoper van deze grond aan de N.V. De Renkumse Heide.
De noordzijde van de Terletse heide was in 1909 al gerasterd (Lebret, zie foto boven, onder nr. VI), zodat de hardstenen palen (Paal 3 t/m 5) en de al aanwezige grenspalen de zuiderlijke grens aangeven van het terrein die door Kröller in 1916 was aangekocht.
Na de Tweede Wereldoorlog verviel de Deelerheide, de Buurschap Deelen en de Terletse heide aan de Staat.
Paal 1 bevind zich aan de oostzijde van de Deelenseweg (Deelerheide) op de ooserlijke grens van het terrein vanaf Hoog Baarlo tot de grens Ede/Arnhem.
Paal 1
Bij de Deelerheide op de hoek van een akker, ten noorden van Deelen, staat ca 2 meter vanaf het hek in een greppel, deze paal.
Paal 2 t/m 5 staan vanaf de Hoenderloseweg (toendertijd genoemd Leipziger Alléé of Oost Vrijlandweg) en dichtbij de Hooilaan op de grens Ede/Arnhem
Paal 2
Vanaf de Koningsweg maakt de nu genoemde Hoenderloseweg na 1,5 km een flauwe bocht naar rechts en daar staat net over het wildraster en achter het hek aan de oostzijde een aan de bovenzijde beschadigde hardstenen paal. Mogelijk is deze paal bij de aanleg van de Hoenderloseweg, na de Tweede Wereldoorlog, verplaatst, aangezien de voet niet volledig in de grond zit. Zie foto.
Paal 3
Op de heide van de 'Schaarse Bergen' staat deze paal aan de Hooilaan, dwars op Paal 4 en 5.
Paal 4
Langs de militaireweg die parallel loopt met de Hooilaan staat deze paal. Slechts enkele 10 tallen meters dwars op Paal 3.
Paal 5
Deze paal staat langs de Hooilaan tegen het hek van Terlet, dwars op Paal 3 en 4.
VI. Oud Reemst Oud Reemster Zand en Kompagnieberg, aangekocht 1 november 1916, 1249 ha, van de familie Pallandt, van Rosendael.
In 1916 werd het tracé, dat momenteel de Harderwijkerweg is, verhard en ging dat de grens vormen tussen de Planken Wambuis en de bezittingen van Kröller.
Aan de zuidzijde van het Otterlose Bos en de noordzijde van Oud Reemst staat een limietsscheidingspaal van mogelijk de toenmalige eigenaar Torck van Rosendael.
Paal is mogelijk van een R (Rosendael) voorzien.
In 1919 werd het gehele bezit, ca 40 kilometer, tot en met nr. VI, omrasterd. (zie“ijzerdraad afsluiting”op diverse landkaarten)
VII. Kemperberg en Rijzenburg en een terrein ten zuiden van de Koningsweg, aangekocht mei 1920, 556 ha, van Gerardus Antonius van Putten.
In 1902 verscheen baron C.J. van Tuijll van Serooskerken aan de Koningsweg. Hij kocht achtereenvolgens de Kemperberg, boerderij Rijzenburg en twee terreinen respectievelijk ten noorden en ten zuiden van de Koningsweg (Jeurissen, 1997).
Nadat van Tuijll in 1920 naar Zeist vertrok en daar Burgemeester werd kocht het echtpaar Kröllervia een stroman de Kemperberg en kon zo hun bezit, Landgoed De Hooge Veluwe, afronden.
De“ Stadsdennen”groot 82 ha, kwam in ecember 1921 in hun bezit door een ruil van het terrein ten zuiden van de Koningsweg, groot 98 ha, met de Gemeente Arnhem.
De hardstenen palen 6 t/m 10 bevinden zich aan de oostzijde van de Kemperberg en de Zwarte Bergen, op de grens van het Schietkamp de Kemperheide. De Koningsweg is na de ruiling de grens aan de zuidzijde van het Landgoed geworden.
De Kemperberg in 1926.
Bron:
Hogerlinden. Gelre Vereniging tot beoefening van Geldersche geschiedenis, oudheidkunde en recht.
Dick Veerman.
Paal 6 t/m 10 bevinden zich aan de oostzijde van het Park de Hoge Veluwe
Paal 6
In de oostelijke hoek van het park net buiten het hek staat aan de (verlengde) Kemperbergerweg deze paal, voorzien aan de bovenzijde van geel en blauwe strepen. Aan de binnenzijde van het Park staat ook een paal waarvan een groot deel is verdwenen. Mogelijk is de paal op de eerste foto een vervangende paal.
Paal 7
Bij de Roggekamp, buiten het hek, voor de Reinouthoeve, staat deze paal. De paal is te bereiken via het oostelijke fietspad, voorbij de weide links doorde bocht, zo’nhonderd meter, aan de rechterzijde, achter de afrastering,
Paal 8
Net voorbij de Reinouthoeve, achter een boom, op de hoek waar het hek en het fietspad afbuigen naar rechts, bevind zich deze paal. Dit is vlakbij het paardenpad.
Paal 9
Deze paal staat op de scheidingvan de Roggekamp en deZwarte Bergen. Als je het fietspad volgt vanaf Paal 8 dan gaat deze een eindje verder ineens omhoog. Als je hierrechtsaf het pad inslaat en bovenaan het paardenpad oversteekt zie je nog voor het hek van het vliegveld aan de rechterzijde deze paal.
De grenspaal Nieuwpol (9) staat nog zo'n 100 meter oostelijker, buiten het hek bij een bunkertje. De E van Ede is vanaf het hek te zien. Aan de achterzijde staat de A van Arnhem.
Paal 10
Deze paal staat op de hoek van de Zwarte Bergen en het Zinkgat, net buiten het hek. Deze paal wordt ook wel voor de grenspaal Nieuwpol aangezien. Volgens de officiele gegevens behoort op deze plaats in ieder geval geen grenspaal te staan.
VIII. Het Dal, aangekocht 10 december 1936, door Klein Sint Hubertus N.V. voor f 3000,- van Willem van den Brand. Notaris was M.F.D.E. Horst.
In 1935 was de firma van Kröller bijna failliet en werd hij uit zijn functie ontheven. Na dit faillissement heeft Kröller “mogelijk” Klein Sint Hubertus N.V. opgericht om zo het laatste stukje grond toe te voegen aan het Landgoed de Hooge Veluwe. Een terrein met de naam Klein Sint Hubertus ligt ten oosten van het Dal, vandaar waarschijnlijk deze naam van deze N.V. Tevens heeft deze naam een relatie met het slot Sint Hubertus, waar hij woonachtig was.
Nederlandsche staatscourant 17 november 1936
Verzonden afdrukken van akten betreffende de Naamlooze Vennootschappen
No. 1561. Klein Sint Hubertus N.V. te Rotterdam
Nieuwe Apeldoornsche courant 31 december 1936
Handelsregister. Nieuwe inschrijvingen.
D 7237 Klein Sint Hubertus N.V. te Hoenderloo.
Het verwerven, exploiteeren en vervreemden van onroerende zaken en alles wat daarmee in de ruimsten zin verband houdt.
Nederlandsche staatscourant 23 december 1942
Naamlooze Vennootschappen
In de buitengewone algemeene vergadering van de aandeelhouders van Klein Sint Hubertus N.V. gevestigd te Rotterdam, gehouden te ‘s Gravenhage 18 december 1942, is besloten tot ontbinding der vennootschap. (10664/5)
Het Dal bestond uit een keurig vierkant stuk grond met als hoekpunt grenspaal nummer 5 (noordwest zijde). Mogelijk kan het zijn dat de kleine paal naast de grote grenspaal is neergezet om het grondgebied van het Dal te markeren.
De palen die om het terrein zijn te vinden zijn mogelijk op een eerder tijdstip door één van de bewoners daar geplaatst ter afbakening van het Dal.
Paal in een greppel (slootje) aan de noordoost zijde
Mogelijk ook een stuk van een grote grenspaal
De Mijlpaal aan de zuidwestzijde van het Dal en ten noordoosten van de Harderwijkerweg is mogelijk gebruikt als paal ter afbakening of er moet nog een andere paal te vinden zijn.
Mijlpaal (MP 0)
De > verwerkt in het nummer 0 wijst waarschijnlijk in de richting van MP 1 langs de Koningsweg, net voorbij de Oude Koningsweg.
IX. Rieselo, De Nieuwe Plijmen, De Plijmen, aangekocht 1938 door de Stichting Het Nationale Park de Hoge Veluwe, van Alexander David Voûte.
Tussen het Otterlose bos en het Rieselo zijn geen in- en uitgaande paden of wegen, daarom zijn daar waarschijnlijk geen hardstenen palen geplaatst en staan die alleen aan de westzijde van de Nieuwe Plijmen en de Plijmen.
Paal 11 t/m 15 bevinden zich aan de westzijde van het park de Hoge Veluwe op de scheiding van ‘t Rieselo en de Nieuwe Plijmen bij de Karweg aan de oostzijde van het Otterlose bos.
Paal 11
Van deze paal is niet veel meer over. De paal staat net buiten het hek, ca 100 meter vanaf de hoek van het hek, noordelijk van Paal 12 aan de Karweg.
Paal 12
Deze paal staat langs de Karweg noordelijk op de scheiding van ’t Rieselo en de Nieuwe Plijmen in de nabijheid van Paal 13.
Paal 13
Deze paal bevind zich op deze splitsing iets zuidelijker van paal 12 aan de Karweg.
Paal 14
Deze paal ligt ongeveer 300 meter ten zuiden van Paal 13. Bij deze paal is geen doorlopend pad gevonden. Mogelijk is de paal bij plaatsing van het hek verwijderd en is het pad inmiddels door aanplant verdwenen. Nabij deze paal ligt een paal met aan de bovenzijde de letters HV (Hooge Veluwe).
Paal 15
Deze paal bevind zich op zo’n 20 meter ten zuidoosten van Paal 14, boven op een zand heuvel dicht bij een oude Beukenlaan. Aan de linkerzijde staat een paaltje met aan debovenzijde de letters HV.
X. Otterlose Bos, grondruil 10 december 2002.
Sinds een grondruil met Natuurmonumenten in 2002 is het Otterlose Bos in zijn geheel eigendom van De Hoge Veluwe. Het bos blijft hierna toegankelijk voor inwoners van Otterlo en voor recreanten.
In 2017 is het Otterlose Bos toegevoegd aan het Nationale Park de Hoge Veluwe. Er is een afrastering geplaatst en het binnenraster, toen buitenraster, is verwijderd. Hierdoor zijn de hardstenen palen 12 en 13, nabij de Karweg, binnen het Park gekomen.
Kleurstelling van diverse objecten
Wat opvalt is de kleurstelling van een aantal objecten binnen het Landgoed de Hoge Veluwe.
Sint Hubertus, schutspatroon van de jacht en de natuur, zag op een jacht op Goede Vrijdag een hert dat een lichtend kruis tussen zijn gewei droeg. Het embleem (logo) in de kleur geel en blauw is hiervan afgeleid.
Een aantal verschillende emblemen (logo’s) vanaf 1922 tot heden, met een verschillend ontwerp en kleur in geel en blauw.
De “Vijf Woningen” uit 1920, ook wel genoemd “De Blauwe Huizen” werden zo genoemd omdat zij geschilderd waren in de kleuren geel en blauw, terugkomend in het embleem (logo) van het Park. Niet alleen waren de luiken in die kleuren geschilderd, maar ze waren van binnen ook blauw geschilderd.
Op veel hardstenen palen zijn de kleuren door verwering bijna niet meer te zien. Restanten van de kleuren soms nog wel.
Plaatsing hardstenen palen
De hardstenen palen zijn vanaf de bovenzijde met een aantal banden in de kleuren geel, blauw, geel en blauw voorzien.
Omdat alle aangekochte terreinen, (deels) tot en met nummer VI, al in 1919 waren gerasterd, zijn mogelijk bij de Terletse heide en na aankoop van nr. VII (de Kemperberg, 1921) en nr. IX (de Nieuwe Plijmen en de Plijmen, 1938), daar de hardstenen palen geplaatst, voorzien van de kleuren geel en blauw, ter afbakening en aanduiding dat deze terreinen eigendom waren van Kröller.
Aangezien de verplaatsing van afrastering nogal kostbaar was tijdens de economische recessie en er dus weinig geld aanwezig was om de afrastering te plaatsen of verplaatsen, is dit mogelijk op een later tijdstip gebeurd en zijn er tijdelijk de hardstenen palen geplaatst.
Na uiteindelijke plaatsing van de gehele afrastering om de aangekochte terreinen, staan de hardstenen palen nu al meer als 100 jaar op de plek waar ze in het verleden door Kröller zijn geplaatst.
Conclusie
Door gebruik te maken van de kleuren geel en blauw bij diverse objecten kan en mag men aannemen dat de hardstenen palen die voorzien waren van deze kleuren, het eigendom waren van Kröller en door hem zijn geplaatst ter afbakening van het "Landgoed Hooge Veluwe".
We kunnen en mogen dus aannemen dat het “Landgoedpalen” zijn.
Wat er boven op de palen heeft gestaan is onbekend. Mogelijk een bord met de tekst “Landgoed Hooge Veluwe”. Het zal in ieder geval in de kleuren geel en blauw zijn geweest.
Wie het weet mag het zeggen !!
Cultureel erfgoed
De Stichting Het Nationale Park De Hoge Veluwe heeft als doelstelling: het duurzaam in stand houden van het erfgoed van het echtpaar Kröller-Müller.
Nu we meer weten over deze “Landgoedpalen” zal er binnen het Park meer aandacht voor deze hardstenen palen moeten komen. Ze dienen als Cultureel Erfgoed van het echtpaar Kröller beter beschermd te worden. De beschadiging van zo’n paal, zoals in het Otterlose Bos aan de Karweg is gebeurd, dient voorkomen te worden.
Deze hardstenenpalen zijn en blijven een monument en een herinnering aan de nagedachtenis van de “echtpaar Kröller-Müller”, het “Landgoed Hooge Veluwe” en het “Nationale Park de Hoge Veluwe”.
©️Harry Schoel, 2012, 2019, 2020
Aangezien mijn onderzoek naar deze palen voorlopig nog niet is afgerond, kunnen er in de toekomst nog meerdere palen worden vermeld. Mocht u nog een aanvulling, wijziging of informatie over deze Landgoedpalen hebben, dan kunt u die aan mij doorgeven via mijn email h.schoel@me.com
Bronnen
- Vliegveld Deelen, van lust tot last, Dick Veerman, 2007
- Cultuurhistorische Analyse, Het Nationale Park De Hoge Veluwe, Gelders genootschap, 2007
© Harry Schoel 2012